Darbenin gerçekleşmesi
Türkiye’de 1970’lerin sonunda artan sağ-sol çatışmaları, siyasi istikrarsızlık, ekonomik krizler ve hükümetlerin çözüm üretememesi, ordu içinde “müdahale” fikrini güçlendirdi.
12 Eylül 1980 sabaha karşı, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren ve kuvvet komutanlarının imzasıyla darbe başlatıldı. TRT, PTT ve devletin kritik kurumları kontrol altına alındı. Saat 04.00’te radyodan okunan ilk bildiride, darbenin gerekçesi olarak “Ülke bütünlüğünü korumak, milli birlik ve beraberliği sağlamak, devlet otoritesini yeniden tesis etmek” ifadeleri yer aldı.
Başbakan Süleyman Demirel’in hükümeti devrildi, TBMM feshedildi, tüm siyasi faaliyetler durduruldu. Ülke genelinde sıkıyönetim ilan edildi ve Genelkurmay Başkanı Kenan Evren devlet başkanı oldu.
Darbenin sonuçları
- 650 bin kişi gözaltına alındı.
- 230 bin kişi askerî mahkemelerde yargılandı.
- 1,6 milyondan fazla kişi fişlendi.
- 300’e yakın kişi cezaevlerinde yaşamını yitirdi, bunlardan 171’i işkence nedeniyle öldü.
- 48 kişi idam edildi (24 adli suçlu, 15 sol görüşlü, 8 sağ görüşlü, 1 ASALA militanı).
- 30 binden fazla kişi işten çıkarıldı, 14 bin kişi vatandaşlıktan atıldı.
- 900’e yakın film yasaklandı, binlerce kitap ve dergi toplatıldı.
- Sendikalar ve derneklerin büyük bölümü kapatıldı.
Bu süreçte özellikle Erdal Eren’in 17 yaşında yaşı büyütülerek idam edilmesi darbenin en acı simgelerinden biri oldu.
Yeni anayasa ve askeri yönetim
Darbeciler, 7 Kasım 1982’de yeni bir Anayasa’yı referanduma götürdü. Katılımın zorunlu tutulduğu referandumda, Anayasa %91,3 oyla kabul edildi ve Kenan Evren Cumhurbaşkanı oldu. Bu anayasa uzun yıllar boyunca Türkiye siyasetini belirledi.
12 Eylül darbecileri, 1982 Anayasası’na koydukları geçici maddeyle kendilerine dokunulmazlık tanımıştı. Ancak 2010’da yapılan referandumla bu madde kaldırıldı.
2012’de açılan davada Kenan Evren ve Hava Kuvvetleri Komutanı Tahsin Şahinkaya müebbet hapis cezasına çarptırıldı ve rütbeleri indirildi. Ancak ikisi de 2015 yılında hayatını kaybettiği için dava düştü.
12 Eylül Darbesi, Türkiye’de demokrasiyi uzun süre geriye götürdü. Siyasi yasaklar, toplumsal korku ve otoriter bir devlet anlayışı kalıcı etkiler bıraktı. Bugün hâlâ 1982 Anayasası’nın darbe ürünü maddelerinin izleri tartışılmaya devam ediyor.
